نیکو درگاهی
مربی موسیقی کودک
فارغ‌التحصیل دوره‌ی دوم مربیگری آدمک
استفاده از ردیف دوره‌ی ابتدایی پایور بر اساس نگرش ارف-شول‌ورک
استاد راهنما:
نسترن کیمیاوی
مقدمه
در این پژوهش قصد داریم ضمن معرفی مختصر نگرش شول‌ورک، به نحوه استفاده از ردیف دوره ابتدایی پایور بر اساس نگرش شول‌ورک بپردازیم و نشان دهیم موسیقی سنتی و اصیل ایرانی را نیز می‌توان در قالب این نگرش جهانی گنجانید و در کلاس‌های آموزش موسیقی کودک به کار بست و به تعبیری از فرم بومی‌سازی‌شده نگرش شول‌ورک در این آموزش بهره گرفت.
موسیقی و حرکت دو صورت هنری همسنگ و به‌هم‌وابسته در شول‌ورک هستند. کودک باید با ریتم و رقص همراه شود و برای برخوردار ساختن کودک از همه امکانات موسیقی باید تلاش کرد تا او به رشد معنوی برسد. فردیت کودک که حقیقت زندگی را تشکیل می‌دهد، در رقص و موسیقیِ ارائه شده به او القا می‌شود. عناصر موسیقی عبارت‌اند از ملودی، ریتم، هارمونی، فرم، ترکیب، طنین و کیفیت ابراز و بیان؛ اما در حرکت شاهد عناصری چون حرکت لوکوموتوری (خودجُنبی) و غیرلوکوموتوری، استفاده از زمان، فضا و انرژی در قالب‌های آزاد و الگوسازی‌شده هستیم. هدف در آموزش شول‌ورک، رشد دادن کودکی است که هم قابلیت و هم اعتمادبه‌نفس حضور و تعامل با دیگران را در قالب یک گروه ساده یا یک حرکت گروهی دارد و از آن لذت می‌برد. این رشد منجر به برخورداری کودک از ابزار و دانش لازم برای تبدیل‌شدن به یک هنرآموز موسیقی یا حرکت خواهد شد (مری شامراک،2022).
نگاهی به آموزش موسیقی و حرکت
نظام آموزشی شول‌ورک یک نظام یادگیری کلی و فراگیر است که در آن محوریت با آموزش حرکت و موسیقی است. عناصر آموزش آن نیز عبارت‌اند از شنیدن، حرکت، کلام، شعر و بازی. یکی از ویژگی‌های اساسی شول‌ورک، استفاده از صدا و زبان به‌ویژه در قالب شعر است. جمع خوانی شعر توأم با حرکت و بازی، زمینه‌ساز یادگیری از دیگران و با دیگران را فراهم می‌آورد (جوتا ویوزیمه، 2022).
موسیقی در تمام جوامع وجود دارد و یک اصل اساسی در هویت بشر است که در جهان‌بینی و نگرش فردی در هر فرهنگ و جامعه نقش دارد. موسیقی از قواعد و الگوهای واحدی برخوردار است که برای همه انسان‌ها قابل‌درک هستند. موسیقی با رفتارهایی چون کودک‌یاری، درمان، رقص، عشق، غم، شادی و آیین دینی و سنتی ارتباط دارد. آواز و شعر هم همین کارکردهای موسیقی را دارند؛ بنابراین، طراحی برنامه موسیقی باید ناظر بر ارتباط و اتصال روش آموزش موسیقی و نوع موسیقی با دنیای متنوع پیرامون ما باشد؛ یعنی از زبان مشترک موسیقی برای آموزش شهروند جهانی استفاده شود. لحاظ کردن روش‌های سنتی فراگیری موسیقی بومی و شعر در برنامه‌های آموزشیِ روش‌های نوین، زیربنای آموزش فرهنگ جهانی شهروند جهانی را تشکیل می‌دهد. در آموزش موسیقی سه چارچوب در نظر گرفته می‌شود:
- دانش و درک
- مهارت
- ارزش‌ها و دیدگاه‌ها
در مورد ارزش‌ها و دیدگاه‌ها باید روش‌های آموزش موسیقی نوین را با احساس هویت، استقلال فرهنگی و احساس مشترک انسانیت پیوند زد تا در مخاطب اثرگذار باشد. در اینجا است که مفهوم بومی‌سازی مطرح می‌شود (میهی ایم، چانمی کیم، اون هوانگ، 2021).
نیاز به موسیقی غیرحرفه‌ای برخاسته از هر سنت و وضعیت باید به روال جاری و ساری هر بوم بدل شود. آموزش موسیقی کودکان نه با درس‌های موسیقی که با بازی آغاز می‌شود. نباید کارمان را با موسیقی شروع کنیم، بلکه باید به موسیقی مجال دهیم تا از دل بازی بیرون بتراود. مهم است کودک فرصت کافی برای بازی کردن بیابد و بدون مزاحمت دیگران بتواند درون‌مانده‌ها را بیرون بریزد و بیانشان کند. واژگان و اصوات باید هم‌زمان از بطن بازی بداهه و موزون بیرون کشیده شوند.
کودکان بدوی‌ترین ابزار را به دست می‌گیرند؛ دست زدن و پا کوبیدن به شیوه‌ای کاملاً بومی، ابزار بیانگری آن‌ها به شمار می‌رود.
کودکان از راه حرکت دادن اندام به نظمی ریتمیک می‌رسند و از خلال کارهایی چون تنفس، سخن گفتن، زمزمه کردن، نخستین بن‌مایه‌های ملودی و نظم ملودیک را می‌آفرینند (کارل ارف،1932).
در این میان، وزن از مهم‌ترین مؤلفه‌های موسیقی‌ساز شعر فارسی است. با وجود اختلاف‌نظرهایی که همیشه در خصوص ضرورت «وزن» به‌عنوان جزء جدایی‌ناپذیر و ملازم شعر فارسی- به استثنا شعر منثور– وجود داشته، ولی همواره مورداستفاده قرار گرفته است.
دو اصطلاح «وزن» و «ایقاع» در متون مقدم عروضی و موسیقایی، در کنار هم آورده شده‌اند (عبدالله‌زاده، ۱۳۹۸). وزن قطعه‌های موسیقایی بر اساس ادوار ایقاعی، به دو صورت بررسی می‌شود؛ چراکه موسیقی ایرانی ازلحاظ وزنی دو بخش دارد:
– موسیقی آوازی (بدون وزن مشخص)
– ضربی‌ها (قطعه‌های ضربی) و تصنیف‌ها
الف- عروض
وجه‌تسمیه عروض
درباره وجه‌تسمیه عروض، نظرهای مختلفی بیان شده است. مثلاً دهخدا می‌گوید: «سبب نامیدن آن را به عروض، چنین گفته‌اند که موزون از ناموزون به‌وسیله آن شناخته می‌شود و یا به این جهت است که شعر را بر آن عرضه می‌دارند» (رضایی، ۱۳۹۵).
احمد رضایی در فصل سوم کتاب «وزن و موسیقی و شعر» مطابقت عروض و قافیه را بررسی نموده است: «همان‌گونه که در عروض نسبتی میان کلام با وزن‌ها برقرار است، در ایقاع نیز این نسبت میان نغمه‌ها و لحن‌ها با ادوار ایقاعی وجود دارد. این شباهت فقط به ادوار و اوزان ختم نمی‌شود؛ به این دلیل که ادوار و اوزان، خروجی و دست‌یافته‌های نهاییِ این دو علم هستند. هریک از آن دو در مراحل نخستین از مواد و اجزائی ساده‌تر تشکیل یافته‌اند.»
ب- هجا و ارکان
می‌دانیم هجا کوچک‌ترین واحد عروضی است. هجا نیز واحد تشکیل‌دهنده ارکان است. هجا به سه دسته اصلی کوتاه، بلند و کشیده تقسیم می‌شود:
هجای کوتاه- متشکل از صامت + مصوت کوتاه مانند دَ، تٌ. هجای کوتاه در وزن موسیقایی می‌تواند با ♪ برابر باشد و در تقطیع اشعار فارسی با U نمایش داده می‌شود.
هجای بلند- متشکل از صامت + مصوت بلند مانند ما، تا؛ و صامت + مصوت کوتاه+ صامت مانند در، شد. هجای بلند در تقطیع اشعار فارسی با علامت «–» نمایش داده می‌شود. هجای بلند در وزن موسیقایی می‌تواند با ♩ برابر باشد.
هجای کشیده به بحث ما ربط پیدا نمی‌کند.
فهرست گوشه‌هایی که قابلیت همراه‌شدن با کلام را دارند (در دستگاه شور و متعلقات آن) در جدول زیر ارائه شده است.
|
نام گوشه |
ارکان و بحور عروضی | نام بحر |
|
درآمد دوم شور |
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) | مضارع |
| چهارمضراب شور | مفتعلن | |
| درآمد سوم شور | مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) | مضارع |
| شهناز | مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) | مضارع |
| چهارمضراب شهناز | مفتعلن | |
| قرچه | مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) | مضارع |
| رضوی | مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) | مضارع |
| حسینی | مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) | مضارع |
| چهارمضراب حسینی | مفتعلن | |
| گرایلی | مفعولن | |
| گرایلی شستی | مفاعلن مفاعلن مفاعلن (رجز مسدس مخبون) | رجز |
| مقدمه ابوعطا | مفاعلن | |
| درآمد دوم ابوعطا | مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) | مضارع |
| حجاز | مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) | مضارع |
| چهارمضراب حجاز | مفتعلن | |
| شونی | مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مسدس محذوف) | هزج |
| چهارپاره | متفاعلن متفاعلن متفاعلن فعلن (کامل مسدس محذوف) | کامل |
| رنگ ابوعطا | مفتعلن | |
| چهارمضراب | مستفعلن | |
| مقدمه بیات‌ترک | فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون محذوف) | خفیف |
| درآمد اول بیات‌ترک | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | مجتث |
| درآمد دوم بیات‌ترک | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | مجتث |
| چهارمضراب بیات‌ترک | مفتعلن | |
| فیلی | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | مجتث |
| چهارمضراب شکسته | مفاعلن / فعلاتن | |
| روح‌الارواح | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | مجتث |
| شهابی | مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مسدس محذوف) | هزج |
| رنگ | مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن (هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف) | هزج |
| چهارمضراب | مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن (رجز مثمن مطوی) | رجز |
| درآمد اول افشاری | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | مجتث |
| چهارمضراب | مفتعلن | |
| درآمد دوم (کرشمه) | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | مجتث |
| جامه‌دران | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | مجتث |
| چهارمضراب عراق | فعلات/ مفتعلن | |
| عراق | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | مجتث |
| رهاب | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | مجتث |
| رنگ | مفتعلن | |
|
مقدمه دشتی |
مفعول مفاعیلن فعْلن (هزج مسدس اخرب محذوف) |
هزج |
|
درآمد دوم دشتی |
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مثمن مخبون محذوف) |
رمل |
|
چهارمضراب دشتی |
مفتعلن |
|
|
بیات راجع |
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مثمن مخبون محذوف) |
رمل |
|
عشاق |
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مثمن مخبون محذوف) |
رمل |
|
چهارمضراب عشاق |
مفاعلن |
|
| رنگ | مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن (رجز مثمن مطوی مخبون) |
رجز |
پ- ردیف دوره ابتدایی پایور
شور و متعلقات دارای ۵۳ گوشه است.
۴۴ گوشه دارای رکن یا بحر عروضی است.
۲۹ گوشه دارای بحر عروضی است.
۱۵ گوشه دارای رکن عروضی است.
استفاده از ردیف دوره ابتدایی پایور بر اساس نگرش شول‌ورک
گوشه‌های منتخب از ردیف پایور را به چند دسته تقسیم می‌کنیم:
دسته اول گوشه‌هایی که بحر عروضی را به شکل کامل در خود داشته و فضای ملایم و به‌دوراز هیجان دارند، مانند شهابی. در این گوشه‌ها به علت تکرار یک جمله موسیقایی ثابت، می‌توان از خود ملودی مدل استفاده کرد. البته مدرس می‌تواند با توجه به موضوع کلاس و سن کودکان، شعری را در این بحر عروضی بنویسد و به‌صورت نشسته شروع به بازی‌های پاس‌دادنی کند. به مثال زیر توجه کنید:
مفاعیلن مفاعلین مفاعیلن فعولن
یه جنگل بود یه دریا بود یه خونه
پس‌ازاینکه چند بار شعر خوانده شد، پاس دادن با زمزمه ملودی انجام می‌شود و سپس موزیک پخش می‌شود. بازی‌های پاس‌دادنی با این دسته از گوشه‌ها به‌سادگی انجام شده و براثر تکرار ملودی در حین بازی، ملکه ذهن کودکان می‌شوند.
در دسته دومِ گوشه‌های ردیف پایور، بحر عروضی مانند دسته قبل کامل است ولی فضای شاد و پرتحرک‌تری را برای کودکان فراهم می‌کند، مانند گوشه چهارپاره. به مثال زیر توجه کنید:
گوشه چهارپاره ابوعطا به علت فضای طرب‌انگیزی که دارد، برای بازی‌های حرکتی مناسب‌تر است. یک آدمک یا عروسک که روی بدنش را با پوشال و… پوشاندیم سر کلاس آورده و معلم هم‌زمان با خواندن شعر شروع به حرکت دادن سر عروسک می‌کند تا پوشال را بتکاند و بچه‌ها هم‌زمان سر خود را حرکت می‌دهند. سپس پوشال را از روی شکم عروسک می‌تکاند و بچه‌ها شکم خود را حرکت می‌دهند و بعد معلم تمام بدن عروسک را حرکت می‌دهد تا همه‌ی پوشال‌ها از بدن عروسک جدا شود. بچه‌ها بالا و پایین می‌پرند و تمام بدن خود را حرکت می‌دهند. برای جمله دوم در حال راه رفتن شروع به خواندن دست دست پا پا کرده و با بدن کوبه اجرا می‌کنند.
متفاعل متفاعل متفاعل فعلن
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
بتکون سر و بتکون دل و بتکون همه‌ی تن و
دست دست پا پا دست دست پا پا دست دست پا پا دست دست پا
روش دیگری هم برای به کار گرفتن گوشه‌هایی که دارای بحر عروضی هستند وجود دارد.
در این موارد می‌توان برعکس نیز عمل کرد، یعنی اشعار یا متل‌هایی که در این بحرها سروده شده‌اند را در قالب گوشه‌های ردیف سر کلاس آورد. گاه می‌توان با تغییر وزن شعر از ترکیبی به ساده یا برعکس، شعر را مناسب‌سازی کرد و به کار گرفت. به مثال گرایلی توجه کنید:
جیز جیز جیز، جیزینا
فیس فیس فیس، فیسینا
(مصطفی رحماندوست، 1400)
در میان گوشه‌های دارای بحر عروضی، گوشه‌هایی هستند که برخلاف مثال‌های قبل متر مشخص ندارند و در اصطلاح آوازی هستند، مانند بیات راجع دشتی. یا نقش عروض در گوشه کمرنگ و کوتاه است مانند فیلی در بیات‌ترک. برای ساختن بازی با این دسته از گوشه‌ها می‌توان از نت‌نویسی گرافیکی استفاده کرد. مدرس می‌تواند از کارت‌هایی با علامت‌های قراردادی استفاده کند و برای هر علامت، حرکت خاصی طراحی نماید و مسیری بسازد که کودکان، هم‌زمان با شنیدن گوشه، کارت‌ها را دنبال و حرکات مربوط به هر کارت را همراه با موسیقی اجرا کنند. مثلاً برای نشان دادن ترمولو‌ها از علامت دالبری یا سینوسی مانند، برای سکوت‌ها از کارت بدون تصویر یا شکلک سکوت و برای تک‌نت‌ها از نقطه یا دایره استفاده شود. برای گوشه‌هایی که از شاهد، آغاز و به شاهد، ختم می‌شوند، می‌توانیم از نماد خانه برای ابتدا و انتهای نت‌نویسی گرافیکی استفاده کنیم. گوشه‌هایی که از شاهد به اوج می‌روند، به‌صورت خطی از پایین به بالا چیده می‌شوند و گوشه‌هایی که از اوج به شاهد بازمی‌گردند و نقش فرود دارند هم از بالا به پایین چیده می‌شوند؛ مانند جمله‌ی اول فیلی که در زیر مشاهده می‌کنید.
این فعالیت را نیز می‌توان برعکس انجام داد، به این‌گونه که مدرس پس از جا انداختن علائم و حرکات مخصوص به هریک از آن‌ها، گوشه آوازی را پخش می‌کند و از بچه‌ها می‌خواهد، مسیر مناسب را طراحی کنند. البته ابتدا و انتهای مسیر را مدرس تعیین می‌کند؛ چراکه، از کودکان انتظار نمی‌رود روند حرکت ملودی را از همان ابتدا تشخیص دهند.
از گوشه‌های آوازی می‌توان برای فعالیت‌های بداهه حرکتی یا نمایش و موسیقی نیز استفاده کرد. برای مثال، در گوشه‌ای که حرکات بالارونده دارد، می‌توان برای اجرای حرکات بالارونده در طبیعت استفاده کرد، مثل رشد گیاه یا طلوع خورشید. در اینجا، گوشه پخش می‌شود و بچه‌ها ابتدا به‌صورت بذر در دل خاک، در خود جمع شده و چمباتمه می‌زنند؛ سپس با موسیقی رو به بالا حرکت می‌کنند و با اتمام گوشه هر کس با بدن خود یک درخت بزرگ می‌سازد.
دسته‌ی سوم از گوشه‌ها، تنها دارای ارکان عروضی هستند و فاقد بحرند. مثلاً مفتعلن یا مفاعیلن به‌صورت پراکنده چند بار به گوش می‌رسد. یا مانند رنگ ابوعطا که رکن مفتعلن بارها به گوش می‌رسد.
در این گوشه‌ها می‌توان کلمه یا عبارتی هم‌وزن با رکن عروضی انتخاب کرد، مثل «دست بزنیم» بر وزن «مفتعلن»؛ هر جا این وزن به گوش رسید با دست یا چوبک هم‌زمان با موسیقی اجرایش می‌کنیم.
دست بزنیم دست بزنیم دست بزنیم دست بزنیم
پیش از حفظ کردن ملودی، این کار برای کودکان غیرممکن است؛ بنابراین، مدرس ابتدا از کلماتی که ساخته در قالب آواز خواندن و زمزمه گوشه، استفاده می‌کند. برای مثال:
به همراه بدن‌کوبه زمزمه می‌شود و در بخش‌هایی که این رکن به گوش نمی‌رسد، بدن‌کوبه و آواز قطع می‌شود. پس از تثبیت شعر و رکن در کودکان، این فعالیت همراه با پخش کردن گوشه همراه می‌شود. به‌مرور و طی چند جلسه، گوشه در ذهن بچه‌ها می‌ماند و به‌جای گفتن دست بزنیم تنها بدن‌کوبه اجرا می‌شود.
چهارمضراب‌ها نیز از همین قِسم هستند؛ یعنی رکن عروضی دارند و از این ارکان بیشتر در پایه‌ها استفاده می‌شود. برای مثال به چهارمضراب حسینی توجه کنید: در پایه این چهارمضراب، مفتعلن شنیده می‌شود، باز می‌توان موسیقی را پخش کرد و هنگام شنیدن مفتعلن بدن‌کوبه یا فعالیت خاص دیگری انجام شود.
در آخر به چگونگی کشش‌های هر رکن عروضی که در ردیف دوره ابتدایی استاد پایور به‌کاررفته اشاره می‌کنیم تا ساختن بدن‌کوبه برای ارکان و بحور پرتکرار نزد مدرسین خلاق ساده‌تر شود.
فَعِلُن (♩♪♪) مانند اَتَلک
فاعِلُن (♩♪♩) مانند گورخر
مفعولُن (♩♩♩) مانند خرگوشم
مفعولُ (♪♩♩) مانند هیچانه
فاعلاتُ (♪♩♪♩) مانند شیرِ خسته
فَعلاتُن (♩♩♪♪) مانند کره با نون
فَعلاتُ (♪♩♪♪) مانند تروتازه
مفاعیلن (♩♩♩♪) مانند عروسک‌ها
مفاعیلُ (♪♩♩♪) مانند دلش سنگه
مفاعِلُن (♩♪♩♪) مانند اتل‌متل
مُستَفعِلن (♩♪♩♩) مانند طبلک بزن
مُفتَعِلن (♩♪♪♩) مانند غولِ زرنگ
متفاعلن (♩♪♩♪♪) مانند برو بادکنک
نتیجه‌گیری
با گوش دادن و تسلط بر گوشه‌های هر ردیف ایرانی می‌توان آن‌ها را به روش‌های گوناگونی دسته‌بندی کرد. برای مثال، در این مقاله بر اساس نحوه استفاده از اوزان عروضی و تمپوی هر گوشه، آن‌ها را دسته‌بندی کردیم. سپس، با تکیه بر خلاقیت خود، شروع به ساختن بازی یا شعر سرودن بر اساس همان وزن عروضی می‌کنیم. با این کار، علاوه بر آموزش مفاهیم موسیقایی، گوش کودکان را با موسیقی سنتی کشورشان آشنا می‌کنیم. طبق یافته‌های این تحقیق می‌توان از ردیف دستگاهی ایرانی، مواد درسی مناسب و مفیدی برای ارائه در کلاس‌های آموزشی موسیقی کودک با نگرش شول‌ورک استخراج کرد و به‌نوعی روش مذکور را بومی‌سازی نمود. همچنین می‌توان طرح‌درس‌های ایرانی را در کنار برنامه‌های کاربردی جهانی در کلاس‌های هنرجویان خردسال تهیه کرد و به کار گرفت. این تلفیق موسیقی ایرانی با نگرش شول‌ورک، سبب می‌شود هنرآموزان حین آموزش توأم با روش‌های مبتنی بر بازی و تفریح، موسیقی سنتی ایرانی را بشنوند و با آن آشنایی و قرابت پیدا کرده و موضع‌گیری کنونی در برابر موسیقی دستگاهی اصیل ایرانی از میان برود که خود وظیفه‌ای خطیر و مسئولیتی جدی برای هر ایرانی میهن‌دوستی است که میراث گذشتگان را در حد توان و به فراخور شرایط و امکانات موجود به نسل‌های بعدی منتقل کند و در نهایت نیز اهداف آموزشی اساتید این کلاس‌ها در مورد کودکان هنرآموز محقق خواهد شد.
فهرست منابع
- ارف. کارل. نظریه و رهیافت ارف-شول‌ورک؛ انتشارات هم‌آواز: تهران، ۱۳۹۵.
- عبدالله‌زاده. ح. درآمدی بر موسیقی شعر؛ انتشارات آیدین: تبریز، ۱۳۹۸.
- رضایی. احمد ا. وزن موسیقی و شعر؛ انتشارات آگه: تهران، ۱۳۹۹.
- پایور. ف. دوره ابتدایی سنتور؛ انتشارات ماهور: تهران، ۱۳۸۹.
- رحماندوست. م. هیچ هیچ هیچانه؛ انتشارات افق: تهران، ۱۳۸۹.
- شامراک. اِم، همصدایی در مورد موسیقی پویا، ۱۹۸۶.
- ارف. کارل، نگرشی به موسیقی و حرکت
- چانمی کیم و سانگ اون هوانگ، آموزش آکادمیک جهانی با برنامه موسیقی، ۲۰۲۱.
